Nieuwe stappen nodig bij vernieuwing lokale democratie

Van Zuylen (BZK) en Van Leuven (VNG) doen de oproep in een essay in Binnenlands Bestuur. In april 2015 gaf minister Plasterk van Binnenlandse het startschot voor de Democratic Challenge, een ondersteuningsprogramma voor experimenten om de lokale democratie te vernieuwen. Sindsdien zijn een tiental thematische leertrajecten uitgevoerd: over burgerbegroting, loting, gemeenteraad, democratische vaardigheden, organisatieverandering & overheidsparticipatie, checks & balances, dorps- en wijkdemocratie en de Omgevingswet. Op basis van de ervaringen en lessen uit deze leerprocessen worden handreikingen ontwikkeld voor de nieuwe gemeentebesturen die willen investeren in lokale democratievernieuwing.

Nieuw elan
Slechts 10 procent van de ongeveer 150 aangemelde experimenten gaat over vernieuwing van de gemeenteraad; de meerderheid gaat over nieuwe vormen van participatieve democratie. Ook de grote diversiteit van experimenten is opvallend. ‘Er is geen blauwdruk, maar er wordt volop geëxperimenteerd. Lokale democratie is maatwerk en meerschalig. Maatschappelijke vraagstukken houden zich niet aan gemeentegrenzen’, aldus de auteurs.
‘Regio’s, gemeenten, dorpen en wijken verschillen; ook de manier waarop we democratie inrichten verschilt.’

De opkomst van maatschappelijke initiatieven in het publieke domein en de decentralisaties in sociaal en fysiek domein vragen volgens Van Zuylen en Van Leuven om een geheel andere benadering van gemeenten en raden; meer vanuit de bewoner, overheidsparticipatie en nieuwe vormen van lokale democratie. ‘We zien dat versterking van de raad vooral wordt bereikt door vernieuwing. Een vitale lokale democratie vraagt om een andere politiek en een andere rol van de raad. Kijk naar Kaag en Braassem, waar de nieuwe politieke vereniging PRO heeft gezorgd voor een nieuw elan in de lokale democratie.’

Van challenge naar change
Om tot een echte verandering te komen moeten we democratische vernieuwing veel meer beschouwen als onderdeel van maatschappelijke veranderopgaven. Lokale democratievernieuwing is geen doel op zich, maar het is wel een essentieel onderdeel van huidige veranderingen in de zorg, het sociaal domein, de energie- en duurzaamheidsagenda. Verbind de lokale democratie-agenda met de sectorale agenda’s. Besteed daarbij nadrukkelijk aandacht aan de verbindende rol die lokale democratie kan spelen bij het tegengaan van de toenemende maatschappelijke polarisatie. Bedenk daarbij dat politieke partijen (vooral in verkiezingstijd) gebaat zijn bij het benadrukken van verschillen terwijl de democratie juist inclusief en verbindend moet zijn.

Partijpoltitieke vernieuwing
Van challenge naar change betekent volgens Van Leuven en Van Zuylen ook dat je fundamentele systeeminnovaties niet bij voorbaat uitsluit: ‘Vernieuwing van de lokale democratie betekent ook verandering van huidige regels, kaders en instituties, zonder daarbij de waarden van de democratische rechtsstaat uit het oog te verliezen.’

Partijpolitieke vernieuwing lijkt volgens hen het sluitstuk van democratische vernieuwing in Nederland. ‘We zijn het binnen de Democratic Challenge maar weinig tegengekomen. De uitzondering is SindeR (Stem in de Raad), een digitaal forum om bewoners actief mee te laten denken met besluiten van een nieuwe Groningse lokale partij. Waar blijven toch de politieke partijen die het écht anders aanpakken?’

Ze roepen in het essay gemeenten op na de verkiezingen in 2018 te beginnen met een lokale democratie-agenda; een democratisch akkoord. ‘Start met een foto van de democratische kwaliteit van de gemeente: een analyse van de borging van democratische waarden, over het democratisch samenspel tussen bewoners, raadsleden, ambtenaren en bestuurders. Formuleer vervolgens samen met de lokale samenleving een maatschappelijke agenda, in de vorm van een dorps- of wijkagenda of een toekomsttraject. In 2014 is in Papen­drecht bijvoorbeeld een inspiratie-agenda gemaakt. Dit kan ook met behulp van een peiling, een focusgroep of door op de verkiezingsdag te vragen naar standpunten over belangrijke thema’s. Maak daarnaast procesafspraken over hoe je de komende vier jaar met elkaar wilt omgaan; een procesakkoord over rollen, verhoudingen en democratische vernieuwingen, met maatschappelijke partners en bewoners. Tenslotte moet er iemand verantwoordelijk zijn voor de democratische kwaliteit: wie wordt de ‘portefeuillehouder’ voor de kwaliteit van de lokale democratie?’

Dit essay verscheen eerder op www.binnenlandsbestuur.nl.